Krótka historia ziem województwa warmińsko – mazurskiego.

1. Prehistoria i wczesne średniowiecze.

2. Sprowadzenie zakonu krzyżackiego. Odrębność Warmii.

3. Bitwa pod Grunwaldem.

4. Księstwo Pruskie i Prusy Królewskie.

5. Potop szwedzki i rozbiory.

6. I i II wojna światowa.

7. Lata powojenne.

1. Prehistoria i wczesne średniowiecze.

W czasach prehistorycznych tereny Warmii i Mazur były zasiedlone przez ludność z kręgu kultury łużyckiej, datowanej na XIII-VII wieku przed Chrystusem. Ziemie te musiały być nad wyraz atrakcyjne, gdyż dla ochrony przed wrogami budowano nawet sztuczne wyspy. W VI-V wieku pojawiają się Prabałtowie, od których mogą się wywodzić wszystkie plemiona słowiańskie. Nic do końca jednak w tej materii nie pewne, są to tylko przypuszczenia, ponieważ do końca nadal nie wiadomo, skąd się wzięła ludność słowiańska. W kolejnych latach odrębne rody dały początki licznym plemionom pruskim, nietworzącym jednak szerszych struktur państwowych.

2. Sprowadzenie zakonu krzyżackiego. Odrębność Warmii.

W X wieku pojawiają się pierwsze próby chrystianizacji tych rejonów, w jednej z takich misji zginął św. Wojciech. Dalsze znikome skutki misji katolickich, jak również chęć dodania Polsce prestiżu oraz ciągłe najazdy ze strony pogan, zmusiły księcia mazowieckiego Konrada do sprowadzenie na tereny Prus Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, potocznie w późniejszych czasach zwanego Krzyżakami.

Na mocy decyzji papieża Innocentego II z 1243 r. w kraju podbijanym przez Krzyżaków powstały cztery diecezje: chełmińska, pomezańska, warmińska i sambijska. W 1251 Krzyżacy sprawowali władzę w trzech spośród nich. Oparła się tylko diecezja warmińska. Była około trzykrotnie większa od dominium i obejmowała teren po wielkie jeziora mazurskie na wschodzie i Pregołę na północy. Terytorium dominium (państewka) warmińskiego przypominało kształtem trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem opierającym się o Zalew Wiślany. W dużym uproszczeniu granice Warmii wyznaczają nad Zalewem Wiślanym Frombork i Braniewo. Od Braniewa granica biegła nieco za Reszel, dalej za Biskupiec, obok Butryn, Gryźlin, Gietrzwałdu, Ornety do Fromborka. Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się na terenie Warmii, której granice ustalono w 1375 r. i przetrwały - z niewielkimi modyfikacjami - do końca jej samodzielności, czyli do zaboru jej przez Prusy w 1772.

3. Bitwa pod Grunwaldem.

W XIV wieku przybywali tu koloniści z Niemiec, Polski i Litwy, zasiedlając okolice Kętrzyna, Węgorzowa, Gołdapi i Morąga. Prusacy byli wypierani przez ludność napływową. Zakon Najświętszej Marii Panny jednak ani myślał o porzuceniu broni, nie mówiąc już o opuszczeniu zajętych przez siebie terenów. Pod płaszczykiem ewangelizacji i kłamliwych spekulacji, jakoby okoliczna ludność tylko udawała swoje zaangażowanie religijne, zajęli Pomorze Gdańskie. Mimo starań strony polskiej nie uniknięto wojny. Zebrane wojska Zakonu, stanowiące kwiat rycerstwa europejskiego, w sile 14 tysięcy konnych i około 7 tysięcy pieszych, stanęły naprzeciw 30- tysięcznej armii pod wodzą króla polskiego Władysława Jagiełły. Mimo przewagi liczebnej połowę składu wojsk Korony stanowiły jednostki polskie i czeskie i tylko one dorównywały w uzbrojeniu siłom krzyżackim, resztę stanowili lekkozbrojni Litwini, Tatarzy i Mołdawianie. Była to największa bitwa w historii średniowiecznej Europy, rozegrana 15 lipca 1410 roku pod Grunwaldem. Wojska krzyżackie uległy całkowitemu rozbiciu, ale zwycięstwo nie zostało do końca wykorzystane. Po pokoju toruńskim w 1411 roku odzyskano Ziemię Dobrzyńską i Żmudź. Uciskana ludność w państwie krzyżackim wszczyna powstanie, w które angażuje się Rzeczpospolita.

4. Księstwo Pruskie i Prusy Królewskie.

W wyniku tego wybucha wojna trzynastoletnia. Po kolejnym pokoju toruńskim w 1466 roku do Polski na nowo zostaje przyłączona Warmia z Elblągiem, a oprócz tego Pomorze z Gdańskiem, Powiśle z Toruniem i Malborkiem. Tereny dzisiejszych Mazur pozostały w rękach krzyżackich jako polskie lenno. Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Warmia w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty. Biskupi warmińscy zasiadali w senacie Rzeczpospolitej, a od 1508r. byli także prezesami ziem pruskich. Z tej racji zwoływali sejmiki generalne Prus Królewskich. Po przejściu mistrza zakonnego Alberta Hohenzollerna w 1525 roku na luteranizm, Prusy krzyżackie zaczęto nazywać „książęcymi”. Władzę Zakonu zastępował dziedziczny książę świecki, który przed objęciem rządów, musiał składać hołd lenny królowi polskiemu.

5. Potop szwedzki i rozbiory.

Od początku książęta pruscy chcieli uniezależnić się od Polski. Tak więc, gdy nadszedł okres potopu szwedzkiego w 1655 roku, elektor pruski, jako lennik Polski, powinien stanąć po stronie swojego króla, nie tylko tego nie uczynił, ale jeszcze zagroził, że jeśli nie dostanie pełnej autonomii, zaatakuje Polskę. Król Jan Kazimierz ugiął się. Nie były to lata szczęśliwe dla tego obszaru, częste najazdy tatarskie, głód, zarazy – jak dżuma, doprowadziły do śmierci 1/3 ludności Mazur. Jednak potęga państwa pruskiego rosła gdzie indziej, w połączonej unią personalną Branderburgii. Po pierwszym rozbiorze Polski, który spełnił odwieczne pragnienie władców Prus o połączeniu kraju, Warmia została wcielona do Królestwa Pruskiego i znalazła się w jego prowincji- Prusy Wschodnie. Nastąpiła sekularyzacja Warmii, której terytorium podzielono początkowo na dwa powiaty: braniewski i lidzbarski. Powiaty te należały do rejencji w Królewcu. Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową długo odróżniała się od pozostałej części Prus. Do rozwój ziem dzisiejszego województwa warmińsko – mazurskiego w dużym stopniu przyczyniły się francuskie kontrybucję po przegranej wojnie z 1870 roku. Władze miały plan ujednolicenia społeczności zamieszkującej Prusy, wprowadzano więc język niemiecki do szkół polskich, zabraniano drukować książek po polsku, ogólnie rzecz biorąc- tępiono mowę ojczystą autochtonów.

6. I i II wojna światowa.

W 1914 roku, dokładnie 17 VIII do Prus Wschodnich wkroczyła armia rosyjska i w ciągu 10 dni doszła aż do Olsztyna. W dniach 27-31 nastąpiła walna bitwa pod Grunwaldem, po której propaganda niemiecka mówiła, że był to odwet na Słowianach za 1410 rok. Granica frontu zatrzymała się na linii Wielkich Jezior. W lutym 1915 roku Niemcy zaatakowali i wyparli Rosjan z Prus. Walki zbrojne przyniosły duże straty. W gruzach legły: Ełk, Szczytno, Działdowo, Nidzica i Olsztynek, jak również wiele wsi. Po zakończeniu działań wojennych i porażce państw osi, na Warmii i Mazurach odbył się plebiscyt. Zdecydowana większość mieszkańców regionu opowiedziała się po stronie niemieckiej. Tylko Działdowo z najbliższą okolicą, trzy wsie z powiatu ostródzkiego i pięć wsi koło Kwidzyna dostały się pod władzę w Warszawie. Prusy Wschodnie, najbardziej zacofany i biedny region Niemiec, jako jedne z pierwszych poparły NSDAP- partię Adolfa Hitlera. Po dojściu dyktatora do władzy nastał pozorny okres dobrobytu. Dla Prus Wschodnich II wojna światowa zaczęta się i IX 1939 r., gdy II Armia dowodzona przez gen. Georga von Kuchlera ruszyła w kierunku Mławy, Grudziądza i Przasnysza. Następnie XIX Korpus Pancerny Heinza Guderiana udał się w kierunku Białegostoku, Wizny i Łomży. W czasie wojny teren Warmii i Mazur stał się zapleczem dla frontu wschodniego. W lasach pod Kętrzynem w 1941 r. zbudowano Wilczy Szaniec - kwaterę naczelnego dowództwa i Hitlera. W okolicy powstały też kwatery naczelnego dowództwa wojsk lądowych w Mamerkach i Heinricha Himmlera w Pozezdrzu. 20 VII 1944 r. w bunkrze w Gierłoży doszło do nieudanego zamachu na Hitlera. Na jesieni 1944 r. ofensywa radziecka wkroczyła na teren Prus, jednak ostateczne uderzenie nastąpiło w styczniu 1945 r. Ofensywa prowadzona przez III Front Białoruski gen. Czerniachowskiego ruszyła w kierunku Wystruci i Królewca. II Front Białoruski dowodzony przez gen. Rokossowskiego rozpoczął natarcie w kierunku Elbląga i Malborka. Jeszcze w styczniu sowiecka armia wkroczyła do Nidzicy i Olsztyna, w kwietniu zaś zajęła Królewiec. Jednocześnie na rozkaz Ericha Kocha zaczęła się ewakuacja ludności cywilnej, która odbywała się w straszliwych warunkach, ludzie zamarzali na drogach i tonęli w jeziorach.

7. Lata powojenne.

Rosjanie jeszcze dobrze nie wyparli Niemców z tych terenów, a już rozbierali i pakowali maszyny z zakładów, szyny kolejowe etc, i wysyłali je w głąb ZSRR. Miejscowa ludność była traktowana przez Rosjan jak Niemcy, była bita, poniżana, wywożona na Sybir. Nie przeprowadzono już plebiscytu, ziemie te włączono do Polski, a Królewiec trafił w ręce radzieckie jako Kaliningrad. Po wojnie powstało województwo olsztyńskie, w tym powiaty: elbląski, sztumski, kwidzyński i malborski, powiaty Powiśla włączono do województwa gdańskiego, a ełcki, olecki i gołdapski do województwa białostockiego. Tak sytuacja istniała do roku 1975, kiedy na mocy nowej ustawy administracyjnej powstało województwo ze stolicą w Olsztynie, największe w Polsce. Z dawnego województwa odłączono powiaty: braniewski i pasłęcki, anektując je do województwa elbląskiego, a piski, giżycki, węgorzewski i część mrągowskiego włączono do województwa suwalskiego. Po wojnie na Mazury napływali nowi osadnicy, do końca 1945 r. osiedliło się 336 tyś. ludzi z terenów zabużańskich i z Polski centralnej. W 1947 r. przymusowo zostali tu przesiedleni Ukraińcy wywiezieni z Podkarpacia w ramach akcji Wisła. Ludność autochtońska czuła się Niemcami i na mocy porozumień około 400 tysięcy ludzi wyjechało do RFN. W czasach komunistycznych powstawało tutaj wiele PGR-ów, a gospodarka opierała się tylko w niewielkiej formie na turystyce. Dzisiaj jest zupełnie inaczej, jest to po wybrzeżu najbardziej oblegany turystycznie region Polski, bardzo modny,szczególnie za sprawą warszawskich aktorów.

Opracował Michał Krzyżak